Η έννοια του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας γεννήθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 20ού αιώνα, για να περιγράψει τις γνώσεις, τις ικανότητες και τη νοοτροπία που απαιτούνται για ενεργό συμμετοχή στη σύγχρονη κοινωνία που διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τα μέσα επικοινωνίας. Με τον όρο «γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας» εννοούμε συνήθως την κατανόηση, τις δεξιότητες και τις πρακτικές ικανότητες που είναι απαραίτητες για αποτελεσματική συμμετοχή στη σύγχρονη κοινωνία, διαμέσου της πρόσβασης, της ερμηνείας, της κριτικής αξιολόγησης και της παραγωγής περιεχομένου διάφορων μορφών. Ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας ενισχύει τον ρόλο των ατόμων στην κοινωνία, μετατρέποντάς τα από παθητικούς καταναλωτές περιεχομένου σε ενεργούς, κριτικά σκεπτόμενους και ανεξάρτητους πολίτες (Vaeth, 2020).
Μέσω αυτού, τα άτομα κατανοούν τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν στην κοινωνία, συμμετέχοντας ενεργά και αξιολογώντας με κριτικό πνεύμα θέματα ζωτικής σημασίας για την κοινωνική ανάπτυξη. Ένας ευρέως αποδεκτός ορισμός του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας, που προτάθηκε από τον Aufderheide (1992), δίνει έμφαση στην ικανότητα πρόσβασης, αξιολόγησης, ανάλυσης και παραγωγής περιεχομένου σε διάφορες μορφές. Από αυτή την άποψη, αποτελεί μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει όλες τις μορφές των μέσων μαζικής ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, των παραδοσιακών μέσων όπως τα βιβλία, οι εφημερίδες, τα περιοδικά, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, ο κινηματογράφος και το διαδίκτυο. Σχετίζεται επίσης με το ίδιο το μέσο, όπως τον δορυφόρο, την καλωδιακή τηλεόραση και το διαδίκτυο, και περιλαμβάνει τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται στις ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές μαζικής επικοινωνίας και τις δομές των οργανισμών ενημέρωσης που παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες.
Επιπλέον, ο γραμματισμός στα μέσα περιλαμβάνει την ικανότητα ανάλυσης των μηνυμάτων σε διάφορες μορφές περιεχομένου· οπτικό, ακουστικό και έντυπο περιεχόμενο. Τα άτομα με δεξιότητες γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας μπορούν να αναλύσουν και να αξιολογήσουν κριτικά αυτά τα μηνύματα και είναι σε θέση να δημιουργούν και να παράγουν τα δικά τους, συμβάλλοντας στον ευρύτερο κοινωνικό διάλογο.
Ο γραμματισμός στα μέσα περιλαμβάνει την κατανόηση του πολύπλευρου ρόλου των μέσων επικοινωνίας στην κοινωνία, την κατανόηση δηλαδή των μηνυμάτων, της ιδιοκτησίας και του αντικτύπου τους στην κοινή γνώμη.
προκαταλήψεων και σκοπιμοτήτων, πέρα από την επιφανειακή κατανάλωση περιεχομένου. Καταρχάς, ο γραμματισμός στα μέσα συνεπάγεται την κατανόηση των μηχανισμών παραγωγής των μέσων, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο το περιεχόμενο εντάσσεται σε συγκεκριμένο πλαίσιο, υποβάλλεται σε επεξεργασία και παρουσιάζεται στο κοινό. Η ένταξη της είδησης σε συγκεκριμένο πλαίσιο έχει να κάνει με το γεγονός ότι πολλές φορές τονίζονται, ή αντίστοιχα υποβαθμίζονται, ορισμένες πτυχές μιας ιστορίας, ώστε να επηρεαστεί η κοινή γνώμη. Με τον ίδιο τρόπο, η επίγνωση των τεχνικών επεξεργασίας βοηθά τα άτομα να κατανοήσουν πώς μπορεί να παραποιηθεί το υλικό ή οι εικόνες για να μεταδοθούν συγκεκριμένα αφηγήματα. Ένα παράδειγμα μεροληψίας είναι ο τρόπος κάλυψης ενός αμφιλεγόμενου κοινωνικού θέματος, όπως η κλιματική αλλαγή. Ορισμένα μέσα ενημέρωσης μπορεί να παρουσιάζουν επιστημονικά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, ενώ άλλα μπορεί να παρέχουν βήμα στους σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής, δημιουργώντας μια ψευδή αίσθηση αντιπαράθεσης εντός της επιστημονικής κοινότητας. Αναλύοντας κριτικά τη γλώσσα, τις πηγές και τα στοιχεία που παρουσιάζονται στις δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις, τα άτομα μπορούν να εντοπίσουν προκαταλήψεις και να αξιολογήσουν την αξιοπιστία των πληροφοριών. Ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας περιλαμβάνει τον εντοπισμό των πιθανών προκαταλήψεων ή σκοπιμοτήτων που κρύβονται πίσω από τα μηνύματα. Αυτό αφορά την επίγνωση των πολιτικών, οικονομικών, πολιτιστικών ή ιδεολογικών επιρροών που μπορεί να διαμορφώνουν το περιεχόμενο στα μέσα επικοινωνίας. Με την κριτική εξέταση της γλώσσας, του ύφους και των εικόνων που χρησιμοποιούνται, τα άτομα μπορούν να αναγνωρίσουν περιπτώσεις προκατάληψης ή προπαγάνδας.
Επιπλέον, τα άτομα με δεξιότητες γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας μπορούν να αξιολογήσουν την αξιοπιστία και την εγκυρότητα μιας πηγής. Αυτό προϋποθέτει την αξιολόγηση παραμέτρων όπως το κύρος της πηγής, η εμπειρογνωμοσύνη του συντάκτη ή του δημιουργού, η ύπαρξη υποστηρικτικών τεκμηρίων και η τήρηση των δημοσιογραφικών προτύπων. Με την επαλήθευση και τη διασταύρωση των πληροφοριών μέσα από πολλές διαφορετικές πηγές, οι πολίτες μπορούν να μετριάσουν τον κίνδυνο παραπλάνησης από ψευδείς ή ανακριβείς πληροφορίες. Επιπλέον, ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας επιτρέπει στα άτομα να αναγνωρίζουν το κοινό στο οποίο απευθύνεται το περιεχόμενο και τον σκοπό του. Εξετάζοντας στοιχεία όπως το ύφος, η γλώσσα και το περιεχόμενο, οι χρήστες μπορούν να εξαγάγουν συμπεράσματα για τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από τα μηνύματα των μέσων ενημέρωσης και να κατανοήσουν πώς αυτά προσαρμόζονται για να βρουν απήχηση σε συγκεκριμένα ακροατήρια ή να προωθήσουν συγκεκριμένα συμφέροντα.
Η ιδιοκτησία των μέσων επικοινωνίας αναφέρεται στους φορείς ή τα άτομα που είναι ιδιοκτήτες και ελέγχουν τα μέσα ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένων των εφημερίδων, των τηλεοπτικών δικτύων, των ραδιοφωνικών σταθμών, των διαδικτυακών πλατφόρμων και άλλων μέσων μαζικής επικοινωνίας. Το να γνωρίζει κανείς ποιοι είναι οι ιδιοκτήτες των μέσων επικοινωνίας αποτελεί κρίσιμη συνιστώσα του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας, καθώς παρέχει πληροφορίες σχετικά με τις επιρροές και τις προκαταλήψεις που μπορεί να διαμορφώνουν το περιεχόμενό τους. Μια σημαντική, λοιπόν, πτυχή του γραμματισμού στα μέσα αφορά τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι λίγες μεγάλες εταιρείες ή όμιλοι είναι στην πραγματικότητα ιδιοκτήτες της πλειοψηφίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Σε πολλές χώρες, στο τοπίο της ενημέρωσης κυριαρχεί ένας πολύ μικρός αριθμός ομίλων, ο οποίος ελέγχει πολυάριθμα δίκτυα σε διάφορες πλατφόρμες. Το γεγονός ότι η ιδιοκτησία των μέσων συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων εγείρει ανησυχίες για μεροληπτική ή ομογενοποιημένη κάλυψη των γεγονότων, καθώς και για ενδεχόμενη σύγκρουση συμφερόντων εξαιτίας των σχέσεων αυτών των οργανισμών με τρίτους. Για παράδειγμα, αν μια εταιρεία ενημέρωσης έχει συμφέροντα σε κάποιες βιομηχανίες, π.χ. τη φαρμακευτική ή την ενεργειακή βιομηχανία, είναι πιθανόν να μην ασκήσει κριτική σε αυτές για να μη θέσει σε κίνδυνο τα διαφημιστικά έσοδα ή τις επιχειρηματικές του σχέσεις. Αντίστοιχα, μέσα ενημέρωσης που ανήκουν σε πολιτικά πρόσωπα ή κόμματα μπορεί να δίνουν προτεραιότητα σε περιεχόμενο που ευθυγραμμίζεται με τα ιδεολογικά ή κομματικά τους συμφέροντα.
Ο γραμματισμός στα μέσα περιλαμβάνει επίσης την εξέταση της επιρροής των διαφημιστών, των χορηγών ή των πολιτικών φορέων στο περιεχόμενο. Οι διαφημιστές συχνά διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του περιεχομένου των μέσων ενημέρωσης μέσω συμφωνιών χορηγίας ή διαφημιστικών εσόδων. Τα μέσα ενημέρωσης ενθαρρύνονται να παράγουν περιεχόμενο που είναι ευνοϊκό για τους διαφημιστές ή τους χορηγούς, θέτοντας σε κίνδυνο τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία και ακεραιότητα. Τα μέσα ενημέρωσης με ποικίλες δομές ιδιοκτησίας είναι πιο πιθανό να παρέχουν ένα ευρύ φάσμα οπτικών γωνιών και θέσεων, ενώ εκείνα που ελέγχονται από έναν μόνο φορέα μπορεί να είναι πιο επιρρεπή στην προώθηση μιας συγκεκριμένης ατζέντας ή άποψης.
Ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας περιλαμβάνει την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αυτά διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, πώς δηλαδή η παρουσίασης των κοινωνικών θεμάτων, των πολιτισμικών αναπαραστάσεων και των πολιτικών αφηγημάτων επηρεάζει την αντίληψη του κοινού. Τα μέσα ενημέρωσης συχνά παρουσιάζουν αυτά τα θέματα δίνοντας έμφαση σε ορισμένες πτυχές, ενώ υποβαθμίζουν ή παραλείπουν άλλες. Για παράδειγμα, η κάλυψη κοινωνικών θεμάτων όπως η φτώχεια ή η εγκληματικότητα μπορεί να εστιάζει σε πτυχές που διαιωνίζουν στερεότυπα ή ενισχύουν προκαταλήψεις. Επιπρόσθετα, ο γραμματισμός στα μέσα επιτρέπει στα άτομα να κατανοήσουν τον ρόλο που αυτά διαδραματίζουν στη διαμόρφωση της συλλογικής αντίληψης της πραγματικότητας. Τα μέσα συχνά κατασκευάζουν αφηγήματα που διαμορφώνουν τον δημόσιο διάλογο και επηρεάζουν τις κοινωνικές νόρμες και αξίες. Αναλύοντας το περιεχόμενο των μέσων ενημέρωσης με μια κριτική ματιά, τα άτομα κατανοούν καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο τα μέσα διαμορφώνουν την αντίληψη για τον κόσμο και κατασκευάζουν την κοινωνική πραγματικότητα.